Tóm tắt chuyện/chiểu sự (state of affairs) thế này:
1. Có một bác bảo là phong cách Kafka tẻ ngắt, như mấy cái báo cáo hành chánh dzị đó (bureaucrat report), trong truyện của ông thường có các sự kiện/biến cố kinh hoàng được mô tả bằng một giọng điệu lạnh tanh nhạt nhẽo. Tuy nhiên, nguyên nhân là do bác ấy đọc từ bản Anh ngữ, thường là những kì thư đã dịch lâu rồi, chủ yếu do Willa và Edwin Muir chấp bút, sóng sánh chữ nghĩa, cũng có đoạn chưa chính xác, nhưng thường tẻ ngắt và vì thế, ít nhiều trở thành tác nhân để giới mộ điệu nhìn Kafka, vốn là một anh công chức, có cái thứ văn chương hành chánh tẻ ngắt.
2. Cái phong cách lạnh tanh?
Trong Phiên tòa và Lâu đài, Kafka đúng là đã dùng cái ngôn ngữ hành chánh, nhưng dụng công thấy rõ. Ngôn ngữ của ông, không hẳn vì thế mà trở nên tẻ ngắt. Josef K trong Phiên tòa đã kinh qua hàng loạt những cảm xúc khác nhau, không thể kìm nén, có cả sự ngạc nhiên, nỗi lo lắng, sợ hãi, tò mò, đắm đuối, bực tức, giận giữ và cả tuyệt vọng. Tất cả những cung bậc trên đều được nhà văn mô tả chi tiết, lúc trực tiếp lúc gián tiếp.
Khi viết theo phong cách lạnh tanh, Kafka coi nó như một thế đánh, phục trận cho một mục đích nào đấy. Đây nhé, coi câu mở đầu trong Gã trai mất tích, bản tiếng Anh trước đây dịch là Nước Mỹ.
“As the seventeen-year-old Karl Rossmann, who had been sent to America by his poor parents because a servant-girl had seduced him and had a child by him, entered New York Harbour in the already slowing ship, he saw the statue of the Goddess of Liberty, which he had been observing for some time, as though in a sudden blaze of sunlight.”
Trên bề mặt, câu này dường như đẩy ngay chúng ta vào một thế giới của truyện với những thông tin thực tế cơ bản nhằm để hiểu tình cảnh của Karl Rossmann. Tuy nhiên, một khi đã gặm nhấm/tri kiến thông tin từ câu trên, tự thân chúng ta có thể dấy lên một hoài nghi/tự vấn. Karl đã buộc phải thiên di khắp thế giới, không phải vì mắc tội, thay vào đó, là nạn nhân của một tội ác. Mọi uẩn khúc/hoài nghi đều hướng tới người hầu gái. (Sau này chúng ta biết rằng cô hầu có tuổi đời gấp đôi Karl đã chủ động quyết rũ chàng thiếu niên vô tội. Kafka đưa ra một chiểu sự sơ khởi và hoang hoải/lắng lo về một hiện tượng ngày nay chúng ta vẫn gọi bằng cụm từ “lạm dụng trẻ em”). Uầy, vậy thì, bên ngoài những dòng phô bày lạnh tanh, Kafka đã mang tới cho người đọc một hoạt cảnh kì quái của sự bất công: nạn nhân bị trừng phạt. Điều này đã giúp ta hình dung được những diễn tiến tiếp theo của truyện, trong đó anh chàng Karl thiện tâm luôn bị đưa đẩy vào những cảnh huống mà mình mang tội rồi cuối cùng bị trừng phạt phải rời bỏ quê nhà. Hiếm khi mà thể hiện được điều này khi dùng cái thứ văn cụt lủn.
3. Dịch Kafka
Tuy nhiên, Kafka viết bằng tiếng Đức, một phương ngữ đặc biệt “Prague German”, với lượng từ vựng hạn chế. Chuyện kì khôi/huyền thoại này bắt nguồn từ chủ nghĩa dân tộc cuối thế kỉ 19. Bọn bảo thủ tán dương cuộc sống thôn dã cho rằng, tiếng Đức khả tín được nói ở vùng thôn quê, còn ngôn ngữ của bọn thị thành, cũng giống như cái mã bề ngoài của bọn chúng, thiệt là kém tắm. Trên thực tế, trước tác bằng tiếng Đức của Kafka sử dụng tất cả năng biểu của tiếng Đức và đã thể hiện được một cách cụ thể rằng ông đã bước vào nền văn chương cổ điển Đức từ thời Goethe đến các cây bút đương đại như Thomas Mann ra sao. Ông sử dụng một số thổ ngữ cùng phía Nam. Trong Gã trai biến mất, Karl Rossmann mang bữa sáng trên một cái khay (Tasse), vốn với dân Đức ở phía Bắc, “Tasse” lại là cái cốc/ly. Mặc dù vậy, cho dù giới mộ điêu đương thời cho rằng giọng của nhà văn là từ Prague, chả thấy có khỉ mốc gì trong văn ông biểu lộ điều này.
Vậy phong cách đặc trưng của Kafka là gì? Theo tôi, từ kinh nghiệm dịch Kafka, tôi cho rằng, đó chính là khả năng tung tẩy với cú pháp. Khi ông dùng một câu dài, chúng sẽ được tổ chức cẩn trọng sao cho mở lối cho từ hay ngữ cuối cùng. Khi dịch Gã trai biến mất, tôi cố gắng sử dụng phương pháp này nhiều nhất có thể, như câu tôi đã trích ở trển. Khi làm việc ấy, tôi ý thức rõ phổ niệm luận hiện nay rằng ta nên tránh nhập tịch các văn bản nước ngoài. Nhưng có rất nhiều trở ngại.
Không phải lúc nào tiếng Anh cũng dễ viết các câu dài như tiếng Đức mà không gây nên tù mù. Người đọc bản Anh ngữ thường muốn thấy các câu sáng rõ, trong khi trước một câu Đức ngữ, việc chuyển ngữ của bạn chỉ kết thúc cho đến khi bạn làm hết. Rồi còn có những trở ngại khách quan. Biên tập viên của tôi rất bận tâm tới lượng sách bán ra nên luôn nhắn nhủ tôi cần đưa ra một văn bản dễ đọc. Các câu dài, do đó, phải gút lại - một nguyên tắc quan trọng trong tiếng Anh viết, nhưng chính nó đã giới hạn công việc của dịch giả.
Như đã biết, dịch Kafka là một công việc tương đối dễ, và thú vị nữa. Rất ít tay viết có được cái nhạy bén tức thời, tự nhiên về ngôn ngữ như Kafka. Ông ngưỡng mộ Flaubert. Tiểu thuyết ưa thích Giáo dục tình cảm ông đã đọc bằng tiếng Pháp. Nhưng trong khi Flaubert cật lực trên từng câu chữ, Kafka hiếm khi phải sửa lại tác phẩm. Ông từng viết “Nếu tôi viết: “Hắn nhìn ra ngoài cửa sổ” thì hẳn phải hoàn hảo rồi”. Có vẻ như là một sự kiêu hãnh, nhưng đúng là lời mô tả hoàn hảo, chính xác nhất những gì ông đã viết.
Lược từ http://blog.oup.com/2015/07/language-franz-kafka-vsi/?utm_source=facebook&utm_medium=oupacademic&utm_campaign=oupblog
